اصولا هر داستانی بر مبنای دوعامل ، یکی زمان و واقعیتهای اتفاق افتاده در توالی ان ،و دیگری ارزشها ائم از اجتماعی و یا فردی ، مثلا باورهای فردی نویسنده ،شکل می گیرد و قهرمان داستان نقش هماهنگ کننده این دو عامل را بر عهده دارد . در داستان نویسی مدرن نیز نقش این دو عامل مهم بوده و بیشتر رمان نویسان خود را تا حد زیادی ملزم می دانند که به این دو عامل ، زمان و ارزشها ، در اثارشان وفادار بمانند ، مسئله جاوید زمان .....همیشه با رمان نویس ،بوده و خواهد بود ،عامل زمان نه فقط عنصر زمان را بخودی خود شامل می شود، یعنی گذشته ، حال ویا اینده ، بلکه همیشه بر اثرات تلخ و شیرین وحتی مهیب و دشوارو گاها پر نشاط ، گشت و گذار بزرگ خود ، معنی میبخشد و نیز تاریخ وقایع و اتفاقات را هم در تقویم خود دارد ،عامل زمان ، رمان نویسان معاصر را به طرزی قاطع از پیشینیانشان که در قالبهای ادبی دیگر قلم می زدند جدا می سازد ،. ادبیات سده های 17 و 18 ، بیش از هر چیز به کلیات می پرداخت ، و به جنبه های عام و مشترک قضایا توجه می کرد،اما ان فضای فکری و ان حال و هوای روشنفکرانه که به هر حال ، به رشد و بالندگی رمان نوین ، مجال و امکان داد ، بیشتر از این نظر قابل توجه است که بر جزئیات ، و بر جنبه های خصوصی قضایا ،و نیز بر افراد ، و افکار فردی تاکید می ورزد ،که تحقق ان را بیش از همه به نفوذ فلسفه های غیر اسکو لاستیک و اصولا خرد گرا و انسان محور که عمدتا از دوران رنسانس به بعد توسط بزرگانی چون * گالیله* و * دکارت * و* کانت * مطرح و منتشر شد ، مدیونیم .ان فضای فکری اساسا بر تصور زمان مشخص و مکان مشخص استوار است ، ودرست همین استقرار تجربه فردی در زمان و مکان مشخص است که ، در واقع امر، جنبه نوین رمان را تشکیل می دهد ،. در ادبیات اسطوره ای و مذهبی روی هم رفته ، همه چیز را فدای یکتایی و قدرت تاثیر می کنند و باورهای فردی در ان جایی ندارد ،ولی ،در ادبیات نوین ، رمان با یکی از توانفرساترین مشکلات و بحرانهای تاریخ خود رویاروست ، وان ،مشکل وفاداری دو گانه داستان ، از یک سو به نگرش بر مبنای ساعت وزمان و از سوی دیگر نگرش بر مبنایارزشهاست ،اعم از فردی و یا اجتماعی، و این وفاداری دو گانه چیزی است که از ان هیچ گریزی نیست ، زیرا که رمان نویس از یک طرف ، اگر بخواهد سخنش را دیگران به اسانی بفهمند ، ناگزیر است رشته بی پایان ، زمان ساعت بنیاد را ، همواره در چنگ خود نگاه دارد ، و از طرف دیگر اگر بخواهد کاری کند که انتخابهایش از میان حوادث گوناگون ، معنی دار و معتبر جلوه گر شوند ، مجبور است خود را با زندگی بر بنیاد ارزشها نیز پیوسته درگیر سازد ، . درک این نکته مهم است که ، رمان نویس به چه میزان صبر و مهارت نیاز دارد تا بتواند کار چنگ زدن به سلسله زمان مبتنی بر ساعت را در اثر خود ، به انجام رساند ، و حال انکه اگر، رمان نویس این سلسله را لحظه ای فرو می گذاشت ، خواننده بیگمان سراسیمه و اشفته حال می شد . بخش بزرگی از تلاش اغازین رمان نویس صرف ان می شود تا توالی زمانی هر چه دقیق تری را برای حوادث رمان خود طرح ریزد ، بدین معنی که برای رخدادهای بزرگ در زندگی قهرمانانش وقتهای مشخص تعیین کند ، یا معین بدارد که برای هر نوع کار و مشغله ای چه مدت زمانی مورد نیاز است ، خواه ان کار و مشغله تلاشی باشد که این یا ان قهرمان رمان انجام می دهد تا از اثرات روحی مصیبتی بهبود یابدو یا شاید احتمالا سفری با کشتی باشد ،....گاها نویسنده مجبور است گاه شماری مخصوص پدید اورد تا نشان دهد در هر دوره بخصوص از سرگردانیهای قهرمان رمان ، کره ماه مثلا ، در کدام یک از اشکالی بوده است که از هلال تا بدر بخود می گیرد . توالی زمان در کتاب جنگ و صلح تولستوی و نیز در اثار داستایوفسکی ، بخصوص در کتاب جنایات و مکافات ، نمونه شگفت انگیزی از برنامه ریزی بسیار دقیق و سخت و پیچیده در این باره است ،و نیز چنین است در کتاب ، عشق سالهای وبا ، اثر گابریل گارسیا مارکز و یا کلیدر اقای دولت ابادی ، وهمه اینها در رمانی که با نسلهای متوالی دو خانواده سرو کار پیدا می کنند ، بیگمان اطلاعاتی اساسی و ضروریند. به طوری که گذشته و حال را چنان در می امیزد ، و سن و سال قهرمانانش را چنان سنجیده و در عین حال چنان در پرده معلوم می دارد که هیچ نقصی در انها پیدا نمی توان کرد ، ، حتی روز تولد و ازدواج و مرگ قهرمان و یا اتفاقات واقعی که داستان پیرامون ان شکل می گیرد را هم به ما می گوید ( رمانهای احمد محمود ).البته با این سخنان قصد ندارم که بگویم رمان نویس خوب ، هیچ اشتباهی در این باره نمی کند ، ویا این گونه اشتباهات از عیوب جدی داستان محسوب می شوند بلکه صرفا می خواهم بگویم که نشانه های این گونه دقتها و وسواسها در کار هر رمان نویسی از هر گروه و طبقه ای بچشم می خورد ، از نویسندگان بسیار فراگیر و جهان بین از شمار تولستوی و بالزاک گرفته تا گم نام ترین انها . . تا اینجا من از ترتیب زمانی یا از *زمان برمبنای ساعت * سخن گفته ام ، اما تفاوتهای عمده هنگامی اشکار می شود که بخواهیم ببینیم رمان نویس با رابطه بین *زمان برمبنای ساعت* و * زمان بر مبنای ارزشها * چه برخوردی می کند ، وبا انها چگونه کنار می اید ،.گاها رمان نویس اعلام می دارد که برخی از فصول کتابشگذشت یک روز از زمان را ، نشان می دهد و برخی دیگر گذشت سالیان را در بر می گیرد در این گونه موارد ، مسلما نویسنده ، میخواهد به ما بگوید که تمایز مورد بحث نزد نویسنده بسیار مهم است .اگر قرا باشد سالها پیاپی بگذرد بی انکه اتفاقی خاصی در انها رخ دهد ، که ارزش گفتن ..... داشته باشد ، ما از شکاف و شکنی که از این رهگذر در داستان رمان پدید خواهد امد ، هراسی به دل راه نخواهیم داد، بلکه خیلی سریعتر به سوی مطالبی جذب می شویم که مهم باشند( نقاط عطف). این گفته شاید طعنه ای باشد به رمان نویسانی که بیش از حد به ذکر جزئیات می پردازند ، وانگهی شتاب زمان در رمان، بیشتر به مقتضای پیچیدگیهای حوادث و ماجراها ، تنظیم می شود تا به فراخور با عمق و عظمت تجربیات و باورها . شتاب بسیار در زمان ،گاها ،خود نشان از مهارتی سرشار در امر روایت گری و داستان پردازی ، نویسنده دارد ،.. گاها نویسنده توالی زمانی را رها کرده تا به اظهارات و باورهای درونی فرد درباره تجربیات خود ، میدان دهدوبپردازد ، به گونه ایکه ان لحظه حساس و پر مایه را در تجربه فرد به صورت داستانی در می اورد که در ان تو گوئی ،فرد از زمان معمولی دل بر می کند تا از ان فراتر رود ، این نویسندگان می کوشند احساس و تحولات درونی فرد را ، در کنار گذشت بی امان زمان برمبنای ساعت را در اثر خود به دیگران منتقل سازند و این تا حدی حاصل حال و هوای عاطفی غالب در زمانه این نویسندگان ، وتا حدی هم حاصل خلق و خوی فردی این نویسندگان است . در جنگ وصلح تولستوی نیز احساسی مشابه به گذشت زمان ، سراسر بافت رمان را در خود فرا می گیرد ،و این احساس با تمام قدرت از اغاز تا پایان داستان تداوم می یابد ،و در مسیر ان می بینیم که چگونه امید ها و ارزوهای جوانی رفته رفته کمرنگ وکمرنگ ترمی گردند ، تا سرانجام به صورت رفتارهای پیش پا افتاده میان سالگی جلوه گر می شوند به شکلی که در می یابیم درست در لحظه ایکه ارواح از قید تن بیرون می ایند و پا به صحرا می گذارند ،نیروهای تازه ، این بار با بیگناهی و قدرت سازندگی جوانان ،قدم به میدان می گذارند تا چرخه دیگری را در هستی و حیات اغاز کنند ،. گاه احساس عجیبی در درون رمان می خزد ، مثلا قهرمان رمان ، از زمان حال سرشار از نومیدی و سرخوردگی ، به گذشته ها باز می نگرد و به یاد لحظه ای از گذشته ای دور می افتد ،که اکنده از ناشیگریها و خیط کاشتنها ی شرم اور جوانی است ، و همان لحظه را اینک به مثابه تنها تجربه ای در تمام حیاتش می بیند که از شادی و نشاطی سخت راستین سر شار بوده است . شاید که خود مولف با بی اعتمادی تمام بدان می نگرد ، ولی در پرتو همین کیفیت است که در می یابیم ، چگونه تاسف یک فرد از اینکه جوانی و امید و ارزو همه گذشته اند ، ما را وامیدارد درباره موضع خرد گرا ی نویسنده باز اندیشی کنیم و خود به محدودیتهای ان موضع پی بریم ،(گرایش به رمانتیسیسم )(1) . تنها پس از انکه قدرت خیال و تخیل نویسنده با مشاهده گذشت بی درنگ و بی امان زمان ، بیش از حد معمول بر انگیخته شده باشد ، شخص او می تواند ، لحظه جاوید ، تجربه ژرف و پر مایه را به صورتی زنده فراروی ما ترسیم کند ، یعنی نشان دهد چگونه نگرش بر مبنای ارزشها ، از نگرش بر مبنای ساعت ، فراتر می رود ،.و از این رهگذر مرزهای تجربیات عاطفی ما چگونه بازتر و گسترده تر می گردد .برای رمان نویس قرن حاضر ،رسیدن به لحظه جاوید ، تجربه ژرف و پر مایه ، هم از رهگذر فشارهای یک زمانه ناساز و ناسازگار تشدید می شود ، وهم از طریق کشفیات تازه ای که در زمینه های علوم اجتماعی و روانشناسی و دیگر علوم صورت می گیرند . نخستین نشانه های ناسازگاریهای این زمانه را حتی در شتاب بیمارگونه و اهداف پراکنده ای می توان احساس کرد که در اواخر قرن نوزدهم به چشم می خورد ،و این در حالی است که طلیعه فروپاشی اندیشه های پذیرفته شده را در نظریه های ویلیام جیمز می توان مشاهده کرد.ویلیام جیمز عنصر زمان را به مثابه یک عامل سازنده شخصیت انسانی قلمداد می کرد ،هم او عبارت جریان سیال هشیاری را وضع نمود تا برخی از مفاهیم مورد نظر خود را به کمک ان شرح دهد . از جمله شاهکارهای این قرن نظریه تداوم برگسون است ، که بدرستی ، الهامبخش انسان از " احساس جدایی ناپذیری ما از گذشته" است .از انجا که لحظه جاوید تجربه ژرف و پر مایه را بیشتر و بیشتر به منزله عاملی در نظر می گیرند که شکل دهنده افکار و شخصیت ادمی در زمان حال و اینده است ، رمان نویسان نیز به همان اندازه به انواع شگرد ها و تدبیرهای تازه روی می اورند تا از رهگذر انها بتوانند این لحظات هشیاری تشدید شده را هر چه بیشتر تجسم و تبلور بخشند ، لحظاتی از هشیاری که حکم تجلیاتی را پیدا می کنند که در بعدی ، بیرون از بعد صفحه ساعتی اویخته بر دیوار ،تحقق می یابند ، . و از جمله ان شگرد ها و تدبیر ها یکیرها کردن توالی معمولی زمان است . اما این شیوه ها و شگرد های جدید همگی تاکید بیشتری بر این واقعیت می گذارند که احساس فردیت و افکار و پندارهای فردی ، خود بر حافظه استوار است ، وحافظه نیز ، به نوبه خود ، بر زمان تکیه دارد ، این شیوه ها و شگرد ها به ما یاداوری می کنند که لحظات هشیاری تشدید شده همگی از دل ، لحظات گذشته نشات می یابند ، واین که ما ، بدان گونه که اکنون هستیم ،بر ان چیزی تکیه داریم که در گذشته بوده ایم ، وباز این که در هنر رمان احساس جاودانگی و نامحدود بودن مطلق هنگامی با شدت و حدت تمام به ماالقامی شودکه خود از گذشت بی وقفه زمان برمبنای ساعت بخوبی اگاه باشیم .
(1) رومانتیسیسم : عصری از تاریخ فرهنگ در غرب اروپا است.که جنبه‌های احساسی و ملموس را دوباره به هنر غرب وارد کرد. هنرمندان رمانتیک آزاد از چهارچوب‌های تصویرگری های سنتی ، به تحقق بخشیدن ایده های شخصی خود پرداختند رمانتیسیسم راباید نوعی واکنش احساسی در برابر خردمحوری به‌شمار آورد. تمایلی به برجسته کردن خویشتن انسانی، گرایش به سوی خیال و رویا، به سوی گذشته تاریخی و به سوی سرزمین‌های ناشناخته. از دید انسان رمانتیک، جهان به دو دسته خردگرا (جهان اعداد و اشکال) و به دسته احساسات و یا به‌طور دقیق‌تر،( والاترین‌ها و زیبایی‌ها) تقسیم می‌شود رمانتیسم در اصل، جنبشی هنری بود که در اواخر قرن هجدهم و نوزدهم در ادبیات و سپس هنرهای تجسمی، ابتدا در انگلستان و سپس آلمان، فرانسه و سراسر اروپا رشد کرد. رمانتیسم تا حدودی بر ضد جامعه اشرافی و دوران روشنگری (به طور بهتر عقلانی) بود. گفته می‌شود که ایدئولوژی انقلاب فرانسه و نتیجه‌های آن این طرز فکر را تحت تأثیر خود قرار دادرمانتیسم را جنبشی ضد روشنگری می‌دانند. درحالی‌که روشنگری نهضتی فکری به‌حساب می‌آمد که با علم و منطق و پیشرفت‌های نظام‌های عقلانی بشری در فهم علوم تجربی و انسانی گره خورده بود، متفکرین و هنرمندان رمانتیک، تأکید فرهنگی بر خرد را محدودکننده و سرکوبگر روح آدمی می‌دانستند و بر مؤلفه‌هایی چون هنر، شور، هیجان، تخیل، مضامین معنوی، مناسک و نمادها تأکید می‌کردند. در میان اصحاب رمانتیک، امر خاص ارزشمندتر از امر عام بود و خاص‌بودن فرهنگ‌های بومی، تنوع و تکثر زبان‌های بشری، هویت‌های محلی و منحصربه‌فرد بودن آدمیان ستایش می‌شد
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان